«Οι Δαιμονισμένοι είναι το πύρινο Ημερολόγιο της Ψυχής της Οικουμένης» γράφει στο οπισθόφυλλο του βιβλίου και, χωρίς καμία υπερβολή, δεν θα μπορούσαν να υπάρχουν λέξεις που να περιγράφουν με μεγαλύτερη ακρίβεια αυτό το έργο.

Πρόκειται για ένα έργο που μέσα στον φαινομενικό θόρυβο της πλοκής, οι χαρακτήρες του δεν φωνάζουν, δεν κραυγάζουν αντίθετα ψιθυρίζουν στον αναγνώστη όλα εκείνα τα οποία ο αναγνώστης πολύ καλά γνωρίζει μα επιμελώς τα τοποθετεί πάντα κάτω από το χαλί προσποιούμενος ότι δεν υπάρχουν.

Όλοι οι χαρακτήρες του Ντοστογιέφσκι έχουν απίστευτο βάθος σε σημείο που ποτέ κανένας άλλος λογοτέχνης δεν κατάφερε να δημιουργήσει χαρακτήρες που να φτάνουν σε τέτοιο βάθος οι ανθρώπινες ψυχές τους. Χαρακτηριστικό του συγκεκριμένου στοιχείου είναι το γεγονός ότι, αν και το βιβλίο ξεπερνάει τις 700 πυκνογραμμένες σελίδες, δεν υπάρχει ούτε μία εξωτερική περιγραφή της φύσης, των κτηρίων, της πόλης… Τίποτα. Όλες οι σελίδες του βιβλίου επικεντρώνονται στην περίσταση και την ανθρώπινη ψυχή. Μέσα στο έργο αυτό φτάνει σε τόσο βάθος η ανθρώπινη συμπεριφορά, η οποία αλλάζει αναλόγως με την εκάστοτε περίσταση σε τέτοιο σημείο που ο αναγνώστης απορεί, αν πρόκειται για τους ίδιους χαρακτήρες, οι οποίοι αλλάζουν δραματικά εξαιτίας των περιστάσεων. Η αλλαγή αυτή δεν είναι, όμως, τεχνητή, είναι απόλυτα φυσική και περιγράφει με τον πιο ανάγλυφο τρόπο την παραδοξότητα της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης, ιδίως δε όταν αυτή είναι σπασμένη. Και ρωτώ: Είναι ποτέ δυνατόν να υπάρχει ψυχή που δεν είναι σπασμένη;

Μέσα από αυτούς τους ετερόκλητους χαρακτήρες, οι οποίοι μεταξύ τους είναι τελείως διαφορετικοί, αλλά και ίδιοι… Μέσα από αυτούς τους αντιφατικούς χαρακτήρες με τα πολλά προσωπεία, καθρεφτίζονται ατόφιες όλες εκείνες οι πτυχές του συγγραφέα που τον κατέστησαν μεγαλοφυΐα!

Με άλλα λόγια οι ήρωές του είναι χριστιανοί, απορρίπτοντας τον χριστιανισμό. Είναι σοσιαλιστές, απορρίπτοντας τον σοσιαλισμό. Είναι άθεοι, απορρίπτοντας τον αθεϊσμό. Είναι μηδενιστές, απορρίπτοντας τον μηδενισμό.

Στο πρώτο μισό του βιβλίου τα πράγματα κυλάνε φαινομενικά ομαλά. Δεν υπάρχει σχεδόν τίποτα ύποπτο σε αυτό που λέγεται, υπάρχει μόνο σε αυτό που δεν λέγεται. Ο συγγραφέας δεν μιλάει με τις λέξεις που χρησιμοποιεί, αλλά με τις σιωπές που παρεμβάλλονται των λέξεων. Ο προσεκτικός αναγνώστης νιώθει πως πίσω από τον θόρυβο των συζητήσεων των βασικών χαρακτήρων υφέρπει μια σιωπή γεμάτη νόημα, η οποία στέλνει το μήνυμα πως υπάρχουν πολλά μυστικά που ενώνουν τους χαρακτήρες.

Εκεί καταλαβαίνει κανείς πως οι σχέσεις των χαρακτήρων είναι πολυεπίπεδες. Άλλη σχέση φαίνεται ότι έχουν για παράδειγμα ο Σταυρόγκιν με τον Σάτοβ, όταν βρίσκονται σε μια κοσμική εκδήλωση, άλλη σχέση όταν βρίσκονται σε συνάντηση μιας μυστικής πολιτικής οργάνωσης, η οποία έχει σκοπό την ανατροπή του Τσάρου, άλλη όταν είναι οι δυο τους, άλλη όταν είναι ο καθένας μόνος του. Καθώς το βιβλίο προχωράει, ο αναγνώστης αρχίζει και ξεσκεπάζει τα επίπεδα των σχέσεων των χαρακτήρων που αποδεικνύεται ότι είναι πολύ διαφορετικά από αυτά που ο ανυποψίαστος αναγνώστης νόμιζε στην αρχή! Το ξεσκέπασμα αυτών των επιπέδων καταντά άκρως εθιστικό για τον αναγνώστη και κάθε φορά ολοένα και πιο αποκαλυπτικό.

Μέσα σε όλους αυτούς τους χαρακτήρες και τις σχέσεις των χαρακτήρων που χτίζει αριστοτεχνικά ο Ντοστογιέφσκι υπάρχει μια υπόνοια στην αρχή που γίνεται βεβαιότητα μετά από ένα σημείο πως πολλοί από τους βασικούς χαρακτήρες ανήκουν σε μια παράνομη πολιτική οργάνωση που θέλει να δολοφονήσει τον Τσάρο, να ρίξει το υπάρχον σύστημα από την εξουσία και να δημιουργήσει μια καινούρια Ρωσία, απαλλαγμένη από το ρωσικό παρελθόν με γνώμονα μόνο το Δυτικό μέλλον. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως οι φαινομενικοί πρωτεργάτες αυτής της οργάνωσης στην πόλη έρχονται από το εξωτερικό, έχουν δυτική μόρφωση και φέρουν δυτικές ιδέες, ενώ βρισκόμαστε σε μια εποχή που ο απόηχος της Γαλλικής Επανάστασης και της Επανάστασης του 1848 δεν έχει καταλαγιάσει.

Αυτό που είναι συγκλονιστικό για τον αναγνώστη είναι πως ο Ντοστογιέφσκι, δια στομάτων των πρωτεργατών αυτής της παράνομης πολιτικής οργάνωσης, γίνεται προφήτης! Είναι αποκαλυπτικό με τι ακρίβεια περιγράφει και αναλύει την ιδεολογία εκείνη που θα ξεσηκώσει τη ρωσική κοινωνία για να κάνει επανάσταση. Περιγράφει με συγκλονιστική ακρίβεια το πώς αυτή η ιδεολογία που θα βασίζεται στον αθεϊσμό θα είναι αυτή που θα δημιουργήσει τον καινούριο άνθρωπο σε μια καινούρια κοινωνία. Με άλλα λόγια περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια αυτό που θα γίνει πραγματικότητα σε θεωρία και πράξη με τον Λένιν και την Κομμουνιστική Επανάσταση σαράντα χρόνια αργότερα που άλλαξε τον άνθρωπο και την κοινωνία για πάντα.

Όμως, ο Ντοστογιέφσκι δεν προφητεύει μόνο την αρχή της Επανάστασης, αλλά και τη φύση της εξουσίας που θα εγκαθιδρυθεί μετά την Επανάσταση, καθώς επίσης και το τέλος του νέου καθεστώτος. Δεν έχει αυταπάτες. Γνωρίζει πριν καν υπάρξει η ιδέα της Επανάστασης πως το καθεστώς που θα ανέβει θα είναι ακόμη πιο σκοτεινό από το ήδη σκοτεινό καθεστώς της Τσαρικής Ρωσίας.

Δεν σταματάει όμως ούτε εκεί. Φτάνει σε σημείο να προφητεύει με απίστευτη ακρίβεια ακόμα και τον άνθρωπο στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης, να προφητεύει ακόμα και το πώς η ανθρώπινη φύση θα αλλάξει εξαιτίας της Τεχνητής Νοημοσύνης.

Οι Δαιμονισμένοι είναι ένα μυθιστόρημα με έντονα στοιχεία πολιτικού δοκιμίου που θα μπορούσε κανείς να μιλάει ώρες για αυτό. Θα ήταν εξοντωτικό να μιλήσει κανείς, όμως, για όλα τα θέματα που θίγονται σε αυτό το βιβλίο-έπος. Θα ήθελα, ωστόσο, να γίνει μια αναφορά σε 5 χαρακτήρες που ξεχώρισα και που αναδύθηκαν μέσα στο βιβλίο ως οι κορυφαίοι από άποψη πλοκής και βάθους. Αυτοί οι χαρακτήρες είναι: ο Σάτοβ, ο Κυρίλοβ, ο Στεπάν Τροφίμοβιτς, ο Πέτρος Στεπάνοβιτς και ο Νικολάι Σταυρόγκιν.

Ο Σάτοβ, είναι μία από τις πιο σύνθετες μορφές του έργου, ενσαρκώνει την ταραγμένη αναζήτηση ταυτότητας και πίστης μέσα σε έναν κόσμο που καταρρέει πνευματικά. Πρώην οπαδός των επαναστατικών ιδεών, απογοητεύεται από τον αθεϊστικό και υλιστικό τους χαρακτήρα και στρέφεται με πάθος στη ρωσική ιδέα και τη θρησκεία, αναζητώντας ένα υπαρξιακό νόημα μέσα από την πίστη στον Θεό και το έθνος. Είναι βαθιά αντιφατικός: Ευαίσθητος αλλά και φανατικός, ειλικρινής αλλά συχνά αδέξιος και αδύναμος, έτοιμος να θυσιαστεί για την αλήθεια του, αλλά και βασανισμένος από αμφιβολίες. Μέσα από τον Σάτοβ, ο Ντοστογιέφσκι εκφράζει τη σύγκρουση ανάμεσα στον ιδεαλισμό και την απελπισία, τη δίψα για σωτηρία και την ανθρώπινη αδυναμία, έναν άνθρωπο που παλεύει να πιστέψει, όχι επειδή είναι βέβαιος, αλλά επειδή δεν μπορεί να ζήσει χωρίς πίστη.

Αντίθετα ο Κυρίλοβ, μια ακόμη τραγική και παράδοξη μορφή, είναι ένας άνθρωπος που αναζητά την απόλυτη ελευθερία μέσα από τη λογική άρνησης της ίδιας της ζωής. Μηχανικός στο επάγγελμα, ψυχρός και στοχαστικός, έχει αναγάγει τη φιλοσοφία του σε ένα τρομακτικά παράδοξο σύστημα: Πιστεύει πως, αν ο Θεός δεν υπάρχει, τότε ο άνθρωπος οφείλει να γίνει ο ίδιος θεός και ο ύψιστος τρόπος να το αποδείξει είναι η αυτοκτονία –η πράξη με την οποία υπερβαίνει τον φόβο και κατακτά την απόλυτη αυτοκυριαρχία. Η θεωρία του αυτή περί αυτοκτονίας δεν είναι απόγνωση, αλλά παράλογη πίστη στη δυνατότητα της ανθρώπινης θέλησης να θεοποιηθεί. Ωστόσο, αυτή η λογική τον οδηγεί στην παράνοια· η αναζήτησή του για θεϊκή ελευθερία μετατρέπεται σε υπαρξιακή παγίδα και ο ίδιος γίνεται σύμβολο του ανθρώπου που, προσπαθώντας να καταργήσει τον Θεό, καταστρέφει τον εαυτό του.

Οι δύο αυτές φιγούρες σίγουρα έχουν καταλυτικό ρόλο στην εξέλιξη του βιβλίου, ωστόσο δεν είναι οι απόλυτα κεντρικές φιγούρες των «Δαιμονισμένων». Ίσως να ήταν δόκιμο να τους ονομάσουμε ως τους πιο σημαντικούς δευτερεύοντες χαρακτήρες, τουλάχιστον με τον τρόπο που εγώ τους αντιλήφθηκα. Οι βασικότεροι χαρακτήρες είναι οι παρακάτω:

Ο Στεπάν Τροφίμοβιτς, επίσης μια βαθιά αντιφατική φιγούρα των «Δαιμονισμένων», είναι ένας άνθρωπος του πνεύματος που ζει περισσότερο μέσα στις ιδέες παρά μέσα στην πραγματικότητα. Πρώην διανοούμενος της παλιάς ρωσικής αριστοκρατίας, ενσαρκώνει τον τύπο του φιλελεύθερου της δεκαετίας του ’40 –καλλιεργημένου, ευαίσθητου, γεμάτου ευρωπαϊκές επιρροές, αλλά ταυτόχρονα αποκομμένου από τον λαό και την εποχή του. Η ύπαρξή του είναι διαποτισμένη από μια ευγενή, αλλά μάταιη νοσταλγία για ένα ιδεώδες πολιτισμού και ανθρωπισμού που έχει πλέον ξεπεραστεί. Εγκλωβισμένος ανάμεσα στην αυτάρεσκη πνευματικότητά του και την ανασφάλεια της κοινωνικής του αχρηστίας, ο Στεπάν Τροφίμοβιτς ζει μια ζωή ημιτελή, όπου η σκέψη δεν μετατρέπεται ποτέ σε πράξη και η ευαισθησία του καταλήγει σε μελαγχολική θεατρικότητα.

Παρά την επιφανειακή του γελοιότητα και τον ναρκισσισμό του, ο Στεπάν Τροφίμοβιτς δεν είναι μια καθαρά σατιρική φιγούρα· μέσα του ο Ντοστογιέφσκι αποτυπώνει το τέλος μιας ολόκληρης γενιάς Ρώσων διανοουμένων, που έχασαν τον δεσμό με το πνευματικό και το εθνικό τους υπόβαθρο. Η σχέση του με τον γιο του, τον Πέτρο, αποκαλύπτει το χάσμα ανάμεσα στην παλιά ιδεαλιστική Ρωσία και τη νέα, κυνική και επαναστατική Ρωσία, ενώ η τελική του πορεία προς τη μεταμέλεια και την πίστη προσδίδει τραγικό βάθος στην ύπαρξή του. Ο Στεπάν Τροφίμοβιτς είναι ένας άνθρωπος που ζει «στο περιθώριο της ζωής», αλλά πεθαίνει αναζητώντας τη λύτρωση· η πτώση του δεν είναι απλώς κοινωνική, αλλά πνευματική και η εξομολόγησή του στο τέλος λειτουργεί ως σιωπηρή συμφιλίωση με τον Θεό και με τον ίδιο του τον εαυτό.

Στον αντίποδα της ύπαρξης του Στεπάν Τροφίμοβιτς βρίσκεται ο γιος του Πέτρος Στεπάνοβιτς. Ο Πέτρος Στεπάνοβιτς ενσαρκώνει τη νέα γενιά του μηδενισμού και της συνειδητής καταστροφής που διαπερνά όλο το έργο. Είναι μια μορφή ψυχρά διανοητική, πανέξυπνη, αλλά απολύτως κυνική· άνθρωπος χωρίς πίστη, χωρίς συναίσθημα, χωρίς ηθικά όρια. Η δύναμή του πηγάζει από την ικανότητά του να χειραγωγεί, να αποδομεί και να διαβρώνει, όχι να δημιουργεί. Πίσω από τη μάσκα του επαναστάτη δεν υπάρχει ιδεολογία, παρά μόνο μια δαιμονική ευχαρίστηση για την αναρχία και την υποταγή των άλλων στη θέλησή του. Ο Πέτρος είναι το τέκνο μιας εποχής όπου η λογική αποκόπηκε από την ηθική και η ελευθερία έγινε όργανο κυριαρχίας· ένας «δαίμονας» που προκαλεί χάος όχι από μίσος, αλλά από κενότητα.

Μέσα από τον Πέτρο Στεπάνοβιτς, ο Ντοστογιέφσκι σκιαγραφεί το προφητικό πορτρέτο του ανθρώπου του μέλλοντος που έχει αντικαταστήσει την πνευματική αναζήτηση με τον μηχανισμό της εξουσίας. Είναι ο ψυχρός οργανωτής της συνωμοσίας, που αντιμετωπίζει τους ανθρώπους σαν πιόνια ενός σατανικού παιχνιδιού και τον εαυτό του σαν εργαλείο μιας ιστορικής ανατροπής δίχως ηθικό σκοπό. Σε αντίθεση με τον πατέρα του, που ακόμη αναζητεί την αλήθεια μέσα από την ήττα, ο Πέτρος έχει ήδη αποκηρύξει κάθε αλήθεια· πίσω από το προσωπείο της επαναστατικής του δράσης κρύβεται το απόλυτο κενό. Έτσι, ο Ντοστογιέφσκι τον παρουσιάζει όχι απλώς ως φορέα πολιτικού κακού, αλλά ως συμβολική ενσάρκωση της αποθέωσης της βούλησης χωρίς Θεό, μιας βούλησης που, τελικά, στρέφεται ενάντια στην ίδια τη ζωή.

Τέλος, αυτός που είναι η πιο συνταρακτική και συνάμα σημαντική και απρόβλεπτη φιγούρα στους «Δαιμονισμένους» δεν είναι άλλος από τον Σταυρόγκιν. Ο Νικολάι Σταυρόγκιν είναι αναμφίβολα η πιο αινιγματική και πολυσύνθετη μορφή του βιβλίου. Ένας άνθρωπος που συνδυάζει το μεγαλείο και την πτώση, τη διανοητική οξύτητα και την ηθική αποσύνθεση. Ψυχρός, απόμακρος, σχεδόν υπεράνθρωπος στην αυτοκυριαρχία του, ασκεί μια παράξενη, σχεδόν δαιμονική γοητεία πάνω στους άλλους· όλοι βλέπουν σ’ αυτόν κάτι διαφορετικό – έναν ηγέτη, έναν άγιο, έναν εγκληματία, έναν προφήτη. Ο ίδιος όμως δεν πιστεύει σε τίποτα. Κυριευμένος από την ανία και την εσωτερική του κενότητα, επιδίδεται σε πράξεις που μοιάζουν με δοκιμές των ορίων του κακού, σαν να αναζητά στο έγκλημα μια απόδειξη της ύπαρξής του. Είναι ένας άνθρωπος που έχει γνωρίσει όλα τα βάθη του πάθους και της διανόησης, αλλά έχει χάσει κάθε ικανότητα πίστης και μετάνοιας. Πρόκειται για μια ψυχή που πάσχει από την απουσία νοήματος.

Στον Σταυρόγκιν, ο Ντοστογιέφσκι συμπυκνώνει το υπαρξιακό δράμα του ανθρώπου που έχει χάσει τον Θεό αλλά δεν μπορεί να ζήσει χωρίς Αυτόν. Η εσωτερική του αποξένωση, η αδυναμία του να αγαπήσει ή να συνδεθεί πραγματικά, τον οδηγούν στην αυτοκαταστροφή· η φαινομενική του ψυχραιμία κρύβει έναν τρομακτικό πόνο και μια μυστική επιθυμία για εξιλέωση που δεν κατορθώνει ποτέ να πραγματοποιήσει. Ο Σταυρόγκιν είναι η επιτομή της δαιμονικής αμφιθυμίας: Την ίδια στιγμή θύμα και θύτης, ελεύθερος και φυλακισμένος, εμβληματική μορφή του ανθρώπου που θέλησε να γίνει θεός χωρίς πίστη και κατέληξε στο απόλυτο μηδέν. Μέσα από αυτόν, ο Ντοστογιέφσκι αποκαλύπτει την τραγωδία της νεωτερικότητας, την πνευματική άβυσσο που ανοίγεται, όταν η ελευθερία αποσπάται από την ηθική και η αυτονομία του ανθρώπου μετατρέπεται σε εσωτερική κόλαση.

Ενώ, λοιπόν, ο Ντοστογιέφσκι δίνει ένα πολύ συγκεκριμένο τέλος για κάθε χαρακτήρα στους «Δαιμονισμένους», δεν ισχύει ακριβώς το ίδιο για την ευρύτερη ιστορία των «Δαιμονισμένων». Μα, νομίζω πως τελικά, αυτό το μετέωρο τέλος της πλοκής που δεν είναι καθόλου μετέωρο τέλος για τους χαρακτήρες είναι η απάντηση που χρειάζεται ο κάθε αναγνώστης χωρίς να δίνεται καν απάντηση. Τι γίνεται, λοιπόν, με την εξέγερση που σύμφωνα με τον Πέτρο Στεπάνοβιτς υπάρχουν δίκτυα σε όλη τη Ρωσία; Μα μήπως η απάντηση βρίσκεται στην αμφιβολία του Λιάμσιν, ο οποίος υπονοεί στην τελευταία συζήτηση με τον Πέτρο Στεπάνοβιτς πως δεν υπάρχει τελικά τίποτα και πως όλα αυτά τα σκαρφίστηκε ο Πέτρος Στεπάνοβιτς για να χειραγωγήσει τους πάντες και να δολοφονήσει ή να παγιδεύσει όσους τον ενοχλούσαν; Μήπως αυτή η σιωπή που ακολουθεί στο ερώτημα του Λιάμσιν να είναι η απάντηση τόσο στο τέλος της ιστορίας όσο και στην απόλυτη κενότητα του Πέτρου Στεπάνοβιτς;

Και τελικά ποιος είναι ο Δαίμονας; Μήπως είναι μια μονόπλευρη και στείρα ιδεολογία, η οποία οδηγεί μέσω της ίδιας της σκέψης στη νέκρωση της σκέψης; Μήπως είναι η ιδεολογία που καμώνεται ότι θα βελτιώσει τη ζωή μας, αλλά τελικά καταλήγει να τη συντρίβει; Μήπως τελικά το πρόβλημα αρχίζει και τελειώνει μέσα στα όρια του ανθρώπινου νου, της ανθρώπινης ύπαρξης;

Επιμέλεια κειμένου: Βάσω Τσακάλου